Hoài sơn (củ mài) có tác dụng gì, sử dụng như thế nào cho đúng

Hoài sơn (củ mài) là cây dược liệu vô cùng quen thuộc tại Việt Nam. Củ mài không chỉ được dùng chế biến các món ăn thơm ngon mà còn được dùng điều trị một số chứng bệnh. Vậy củ mài có thể trị các bệnh gì? Liều dùng như thế nào? Cần lưu ý gì khi sử dụng củ mài làm thuốc? Phòng Khám Chân Nguyên sẽ giải đáp cho bạn những thắc mắc về củ mài qua bài viết dưới đây

Thông tin về hoài sơn

Hoài sơn hay củ mài là cây thuốc được dùng phổ biến trong nhiều bài thuốc Đông y. Dưới đây là những thông tin cơ bản về cây thuốc này.

Tên thường gọi của hoài sơn

Hoài sơn thường được dân gian gọi với những cái tên như củ mài, chính hoài, khoai mài, sơn dược. Củ mài thuộc họ củ nâu (Dioscorea) và có tên khoa học là Dioscorea persimilis Prain et Burk.

Đặc điểm hình thái của củ mài

Hoài sơn cây dây leo có 1–2 rễ củ mập. Thân hình trụ, thuôn dần về phía đầu trông như quả bầu, dài khoảng 30–50cm, ăn sâu xuống đất. Thân cây nhẵn, có thể có màu đỏ. Lá mọc mọc đối hoặc so le, thon dài, đầu nhọn, lá dài khoảng 1,5–3cm. Cây ra hoa vào khoảng tháng 5 đến tháng 7, hoa hoài sơn mọc thành chùm, màu vàng. Hoa đực và hoa cái thường mọc khác gốc. Cây kết trái vào tháng 8 đến tháng 10, quả nang có 3 cánh.

Đặc điểm phân bố của hoài sơn

Đây là cây trồng rất phổ biến tại nước ta. Tại Việt Nam, củ mài thường mọc ngoài tự nhiên hoặc được trồng nhiều tại các vùng núi, đồng bằng.

Bộ phận dùng làm thuốc của hoài sơn

Hầu hết các bộ phận của củ mài đều có thể dùng làm thuốc, đặc biệt là rễ và thân cây. Các bộ phận này thường được người dân thu hái vào mùa đông và thời điểm đầu xuân khi cây bắt đầu lụi tàn.

Chế biến và bảo quản hoài sơn

Hoài sơn sau khi thu hái được rửa sạch, gọt vỏ sau đó ngâm trong phèn chua để loại bỏ nhớt (công thức 10g phèn pha với 1 lít nước). Cho củ mài vào sấy liên tục trong 3 ngày đến khi củ mài mềm, lấy ra rửa sạch lần nữa sau đó phơi khô. Sau đó, tiếp tục sấy với lưu huỳnh trong 2 ngày.

Theo kinh nghiệm của nhiều người dân, củ mài tốt phải rắn chắc, to, trắng bóng không có màu vàng, củ không xốp, không lỗ chỗ, không bị sâu mọt. Củ mài sau khi trải qua quá trình chế biến được đóng gói, bảo quản trong hộp kín và đặt ở nơi thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp, tránh nơi ẩm ướt.

Thành phần hóa học trong hoài sơn

Trong củ mài chứa chủ yếu là tinh bột và mucin (một loại protein nhớt), axit amin như arginin, allantoin cùng các cholin, enzyme maltase.

Về giá trị dinh dưỡng, trong hoài sơn có chứa 63,25% tinh bột, 6,75% chất đạm, 0,45% chất béo. Đây được coi là thực phẩm có nguồn dinh dưỡng cao, chỉ đứng sau ngô và gạo. Đặc biệt, theo nhiều tài liệu nghiên cứu, củ mài còn có vitamin C, chất nhầy (axit phytic), men oxy hóa, cholin,… Ngoài ra, trong thành phần của củ mài còn có nhiều nguyên tố vi lượng khác nhau, tùy vào địa hình, khu vực sinh trưởng.

Tác dụng của hoài sơn

Trong Đông y, hoài sơn có tính bình, vị ngọt,  quy vào các kinh tỳ vị, phế và thận. Dược liệu này có tác dụng dưỡng vị, sinh tân, bổ tỳ, bổ thận, ích phế, chỉ khát.

Trong y học cổ truyền, củ mài được đánh giá là một vị thuốc bổ, chữa ăn uống kém tiêu, viêm ruột kinh niên, tiêu chảy lâu ngày, trị tỳ vị hư nhược, phế hư gây ho hen, di tinh, di niệu, bạch đới và bệnh đái tháo đường.

Theo nhiều nghiên cứu của nước ngoài, củ mài (Dioscorea batatas) có tác dụng làm tăng hiệu lực của androgen. Enzyme có trong hoài sơn khi ở nhiệt độ thích hợp (45–55ºC) có tác dụng thủy phân đường. Một số nghiên cứu trên thỏ cho thấy nước củ mài có thể ức chế co thắt ruột do adrenalin gây nên, giúp nhu động ruột phục hồi nhanh chóng. Đặc biệt, nước củ mài còn giúp làm lành bệnh viêm loét miệng ở gia súc.

Liều dùng của hoài sơn

Liều dùng mỗi ngày được khuyến cáo là 10–20g, dưới dạng thuốc bột hoặc thuốc sắc. Vị thuốc này thường được dùng kết hợp với một số vị thuốc khác. Ví dụ như hoài sơn phối hợp với hạt keo, ý dĩ, quả giun, có tác dụng chữa chứng gầy yếu, bụng có giun, nôn trớ, kém ăn ở trẻ em.

Một số bài thuốc có hoài sơn

Hoài sơn được rất nhiều chuyên gia, thầy thuốc đánh giá cao trong việc điều trị bệnh. Người bệnh có thể áp dụng một số bài thuốc có sử dụng hoài sơn như:

Chữa đau đầu, chóng mặt, ăn uống kém, đau người

Chuẩn bị: Ngũ vị tử 180g; đỗ trọng (sao), thỏ ty tử 90g; hoài sơn 60g, nhục thung dung 12g; thần phục, ba kích, trạch tả, xích thạch chỉ, thục địa, ngưu tất, mỗi vị 30g.

Thực hiện: Tất cả đem nghiền thành bột sau đó trộn với hồ, viên thành hạt đậu đen. Mỗi lần uống 20–30 viên. Nên kiên trì áp dụng để thấy được hiệu quả điều trị của phương pháp này.

Chữa tỳ vị hư nhược, tiêu chảy,  ăn ít, tiểu nhiều

Bài thuốc này có công dụng giúp tăng cường sức khỏe, chữa các bệnh liên quan đến hệ tiêu hóa như suy nhược, tiêu chảy,…. Đặc biệt, các vị thuốc giúp tăng cảm giác thèm ăn, khiến người bệnh ăn ngon miệng hơn.

Chuẩn bị: Hoài sơn, bạch truật (sao), đảng sâm, mỗi vị 10g.

Thực hiện: Các nguyên liệu đem sắc với lượng nước vừa đủ, thuốc sôi bắc ra để nguội uống trong ngày. Người bệnh có thể dùng hoài sơn nấu cháo ăn mỗi sáng giúp hỗ trợ tiêu hóa.

Thuốc kiện tỳ tiêu thực

Phương thuốc này chủ yếu được dùng với trẻ em thiếu cân, gầy yếu, suy nhược cần được bồi bổ gấp. Bài thuốc giúp tăng cường sức khỏe, tăng sức đề kháng cho trẻ, giúp trẻ mạnh khỏe, tăng cân.

Chuẩn bị: Hoài sơn (sao) 60g; phục linh, bạch biển đậu (sao), thần khúc, đương quy, sơn tra, mạch nha mỗi vị 45g; bạch truật (sao), sử quân tử, mỗi vị 30g; hoàng liên, cam thảo 20g.

Thực hiện: Tất cả nguyên liệu đem tán thành bột, rây mịn, trộn với mật, viên thành từng hạt nhỏ như hạt đậu. Mỗi ngày uống 2–3 lần, mỗi lần 3g.

Chữa đái tháo đường

Chuẩn bị: Phục linh 400g, ngũ vị tử 350g, thỏ ty tử 300g, hoài sơn 180g, liên tử 90g.

Thực hiện: Tất cả nghiền thành bột, thêm rượu, hồ sau đó trộn đều và nặn thành viên bằng hạt đậu. Mỗi lần uống 50 viên.

Chữa suy dinh dưỡng, tiêu chảy ở trẻ

Chuẩn bị: Hoài sơn, ý dĩ, mạch nha mỗi vị100g; phòng đảng sâm (bố chính sâm), bạch truật mỗi vị 50g; hạt cau, vỏ quýt 25g.

Thực hiện: Tất cả nguyên liệu đem sao vàng, tán thành bột mịn. Mỗi ngày dùng khoảng 16–20g bột.

Lưu ý, thận trọng khi dùng hoài sơn

Tại Việt Nam hiện nay, chưa ghi nhận trường hợp nào gặp phải phản ứng phụ khi dùng cây thuốc. Tuy nhiên, trong một số trường hợp hiếm gặp, hoài sơn có thể tương tác với một số thực phẩm chức năng, thuốc Tây hay dược liệu khác mà bạn dùng và gây ra phản ứng. Do vậy, khi dùng củ mài, bạn cần lưu ý một số điều sau:

• Thăm khám, tham khảo ý kiến chuyên gia, bác sĩ trước khi dùng để được tư vấn chi tiết về cách dùng, liều dùng.
• Trong quá trình sử dụng, nếu thấy bất cứ dấu hiệu bất thường nào, người bệnh cần ngưng dùng thuốc, đến các cơ sở y tế gần nhất để được khám, chẩn đoán và điều trị đúng cách.
• Đặc biệt, hoài sơn có thể tương tác với một số thuốc, thực phẩm chức năng hay dược liệu khác mà bạn đang sử dụng. Để đảm bảo an toàn và hiệu quả khi dùng, bạn nên hỏi ý kiến của bác sĩ và thầy thuốc trước khi muốn dùng bất kỳ loại dược liệu nào.

Hoài sơn là cây thuốc có tính an toàn, lành tính cao. Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn cũng như đạt được hiệu quả cao nhất khi chữa trị, bạn cần tham khảo ý kiến chuyên gia, bác sĩ khi muốn sử dụng.

Bài viết liên quan:

Trái nhàu: Công dụng, cách dùng và lưu ý khi sử dụng

Những công dụng chữa bệnh từ quả dứa dại

Một số bài thuốc trị bệnh từ cây đinh lăng